Di sedsala 16 û 17 de ji bo Çarîtiya Rûs, ji êrîşên tatarên Kirimê, nogayan û başkirtan were parastin, li sînorên Mordovyaya îro bi navê zaseçnaya çerta (xeta parastinê) pergaleke avahiyên îstîhkamê hatin avakirin. Ev xetên parastinê li nav daristanan bi darên ku hatine birîn, li qelaçan, bi xendek û girikên axê, li çirav û axên nizm jî bi bendav û dîwarên qazoxî dihatin avakirin. Li ser van sînoran herwiha baru, keleh û bajarên asê dihatin avakirin.

Saransk ji roja avabûna xwe ve di warê parastina sînorî de xwedî erkeke giring bû. Li vî bajarê ku nû hate avakirin, gelek Qazakên ku berê li kelehên derdorê bûn, tîravêj, topavêj û muhafiz hatin wezîfedar kirin.

Welat di jêr parastina garnîzonên muhafizên Saranskê de, herêmên kêmgelhe yên li başûrê sînor keşf kirin û bû kolonî.

Bi demê re ev qada asê wekî qada parastinê giringiya xwe ji dest da. Lê belê 'gêncaniya' Saranskê jî bi firtone derbas bû. Bajar, di sala 1670î de bû armanca serhildêrên yekîneyên Stepan Razîn ku serokê serhildanên gundiyan bû, û hate dagirkirin. Piştî sed salan, leşkerên Yemelyan Pûgaçov jî nêzî hefteyekê li wî bajêrî man.

©Sputnik/Julia Chestnova/Li Hevraza Bikanî peykerê avakarên Saranskê

Di sala 1785an de Çarîçe Katerînaya Duyem, ji bo Saranskê planeke nû ya avakirinê erê kir. Bi vî awayî cihê plana cîbicîbûna têkelhev, toreke cadeyan ku ji tax û qadan pêk tê ya sêgoşeyî girt. Di dawiya sedsala 18an û destpêka sedsala 19an de Saransk bi bazarên xwe navdar bû. Ji herêmên derdorê ji alîyê bazirganan ve bo firotinê hesp hevrîşim, qumaşên hirî û teyfikên cam û seramîkî hatin anîn.

Di dawiya sedsala 19.an de rêhesina Moskow û Kazanê di Saranskê re hate derbas kirin, lê belê vê rewşê bajar negihande asteke wisa ku bibe bajarekî pîşesaziyê yê mezin. Saransk, wekî bajarekî piçûk, aram û îdeal ma.

Di havîna 2018an de dê Saransk bibe perçeyekî ji yê şahiya mezin a fûtbolê. Mordovya Arena dê mazûvaniya 4 pêşbirkên komê yên Kupaya Cîhanê ya FIFA 2018ê bike.

Dêra Hewarî John, li paytexta Mordovya Saranskê yek ji avahîyên kêmdîtî ye ku ji sedsala 17an ve maye û mînaka avahîsaziya wê demê ye. Ev dêr piştî avakirina bajêr bi 50 salî (1693) di şêwazeya barok a taybetî Moskowê û li cihê ku şunewarê tîrkêşan bû di sala 1693an de hatiye ava kirin. Dêr demeke dirêj, tekane dêra Ortodoksan ya li Saranskê çalak bû. Di navbera salên 1991-2006an (Dema Dêra Fyodor Ûşakovê Şervanên Rastgo û Pîroz dihat çêkirin) bû katedrala pîskoposiya Saransk û Mordovyayê jî.

©Sputnik/Julia Chestnova/Katedrala Hawarî John

Amîral Fyodor Ûşakov wekî ezîzê parastkar yê bajêr tê dîtin ku di navbera salên 1790-1972an de fermandarê Fîloya Derya Reş û di navbera salên 1798-1800an de jî fermandarê hêzên armadaya Rûsyayê yê Derya sipî bû.

Ûşakov di navbera salên 1798-1800an de di dema sefera Derya Spî de, di rizgarkirina Korfu ya ji destê Frensiyan de cî girt. Bi rizgarkirina Korfû re giravên Îyonya ji jêr destê Frensiyan derketin. Vê yekê hişt ku piştî têkçûna Împeretoriya Trabzonê, Komara Heft Giravan were avakirin ku yekemîn mînaka rêveberiya xweser a Rûman e. Fyodor Ûşakov heya mirina xwe li Mordovyayê jiya û di xelwetgeha Sanaksar ya bi 150 kîlometreyî dûrî Saranskê hate veşartin.

Di sala 2001an de Dêra Ortodoks a Rûsî Fyodor Ûşakov wekî şervanekî dirûst û ezîz îlan kir. Di 6ê Tebaxa 2006an de Katedrala Şervanê Dirûst Ezîz Fyodor hate vekirin. Li derdora qubeya bingehîn a katedralê, li bilindahiya 40 metreyî cihekî temaşeyê heye ku panoramaya bajêr û derdora wî tê xuya kirin.

1. ©Sputnik/Julia Chestnova/Katedral Şervanê Durist Eziz Fyodor Uşakov
2. ©Sputnik/Vladimir Vyatkin/Dîmenên Hundirê yên Katedrala Şervanê Durist Ezîz Fyodor Uşakov ya li Saranskê
3. ©Sputnik/Julia Chestnova/Peykerê Amîral Fyodor Uşakov û Dîmenên Katedrala Şervanê Durist Eziz Fyodor Uşakov

Li Qada Serkeftinê ya li nêzî Katedralê muzexaneyeke ji bo bîranîna leşkerên ku di Şerê Mezin ê Rizgariya Welêt de jiyana xwe ji dest dane hatiye avakirin, bîrdarîyek, alaza bêdawî, Şapela Ezîz Aleksandr Nevskiy û balafireke bombebaranê ya Heînkel He 111 ku bi dest xistine, bîrdarîyeke bi navê 'Reva Ji Dojehê' ku ji bo êsîrên Sovyet yên ku ji kampên Elmanan bazdane hatiye çêkirin tê de cî digrin.

Li navenda Saranskê Muzexaneya Hunerên Xweşik ya Stepan Erziya Mordovya heye. Di muzexaneyê de koleksîyona herî mezin ya hunermend ku ji peykerên ku ji bronz, mermer, û depan çêkirine cî digre.

1. ©Sputnik/Vladimir Vyatkin/Dîmenên jor ên Meydana Serkeftinê ya li navenda Saranskê
2. ©Sputnik/Julia Chestnova/Dîmenên Muzeya Peykeran a Serfiraziya Leşker û Karkeran
3. ©Sputnik/Igor Ageyenko/Şapela Aleksandt Nevskiy ya li Meydana Serfiraziyê
4. ©Sputnik/Julia Chestnova/Peykerên Mordovyayê yê ku ji bo bîranîna leşkerên ku di Şerê Mezin ê Welêt de jiyana xwe ji dest dane hatiye çêkirin

Kevneşopî û adetên gelên Erziya û Mokşa yên Mordovyayê, di nav cazîbeyên herî balkêş yên Saranskê de ne.

Niştecihên çend gundên li nêzî Saranskê hê jî kevneşopiyên bapîrên xwe berdewam dikin û cilên kevneşopî li xwe dikin. Her yek ji wan derbarê kitekitên van cilan de dikare agahiyê bide kesên ku dixwazin agahdar bibin. Niştecihên gund herwiha gelek adetên ku ji serdema Paganîzmê ve mane berdewam dikin.

Di havîna 2018an de dê Saransk bibe perçeyek ji şahiya mezin a fûtbolê. Mordovya Arena dê mazuvaniya 4 pêşbirkên komê yên Kupaya Cîhanê ya FIFA 2018an bike.

Stadyûma ku li nêzî navenda Saranskê ye di besta çemê Însar de cî digre. Avahîsazan, stadyûm wisa sêwirandine ku bişibe pêleya sembola rojê ku li ser ala Mordovyayê ye.

Di dema Kupaya Cîhanê ya 2018an de trîbûnên Mordovya Arenayê dê bikaribin 45 hezar temaşevan bihewînin. Bi saya sêwirîneriya stadyûmê dê hemû temaşevan ji her koltuxî dê qadê bi awayekî baş bibînin.

Bi balfirê: Balafirgeha Saranskê 8 kîlometreyan dûrî bajêr e. Ji Moskowê bo Saranskê seferên balafirê hene. Rêwîtî ji 2 saatên kêmtir dem dixwe.

Bi trêne: Stasyona mezin a bajêr li navendê ye. Trêna bilêz a 'Mordovyayê' her roj ji Moskowayê ber bi Saranskê dikeve rê. Rêwîtî bi qasî 9 û nîv seetan dom dike.

Ji St. Petersburgê bo Saranskê di ser Samara, Ufa û Tolyatî re bi trêna guhêza bi rêya 30 saetî mirov dikare bighîje bajêr.

Ji bajarên din ên ku mazuvaniya FIFA 2018an dikin bo Saranskê bi trênên transît mirov dikarê xwe bigihîje bajêr. Bi trênê ji Nijniy Novgaradê di 6 saetan û ji Soçiyê jî di 40 saetî de mirov dikare xwe bigihîne Saranskê.